De oorsprong van het gezegde
Het Nederlandse gezegde ‘het hemd is nader dan de rok’ klinkt in eerste instantie waarschijnlijk wat vreemd, zeker voor wie de uitdrukking niet kent. Toch wordt deze uitdrukking nog regelmatig gebruikt in gesprekken of teksten. Maar waar komt dit gezegde vandaan, en wat betekent het precies?
Het gezegde is afkomstig uit een tijd waarin de kledingstijl typisch bestond uit meerdere lagen. Een hemd droeg men als onderkleding, direct op de huid. De rok – in dit geval wordt bedoeld: een overkledingstuk, dus niet per se een damesrok – bevond zich daarboven. Met andere woorden: het hemd zit dichter op het lichaam dan de rok. En dat is precies waar het gezegde naar verwijst.
Betekenis van de uitdrukking
Met ‘het hemd is nader dan de rok’ bedoelt men dat mensen vaak eerst aan hun eigen belangen denken, en pas daarna aan die van anderen. Het is een manier om egoïsme of zelfbescherming te beschrijven, zonder dit direct als negatief te bestempelen. Soms wordt het gezegde ook gebruikt om iemands keuze te verklaren zonder oordeel: iemand kiest voor zichzelf omdat dat het meest logisch of begrijpelijk is in de situatie.
Toepassing in het dagelijks leven
Het gezegde komt vaak voor in situaties waarin mensen voor zichzelf kiezen, bijvoorbeeld in conflicten of bij lastige beslissingen. Stel je voor dat twee vrienden op hetzelfde appartement bieden, maar de één trekt zich terug omdat hij weet dat zijn vriend het harder nodig heeft. Als dit niet gebeurt en iemand toch voor eigen belang kiest, kan je zeggen: tja, het hemd is nader dan de rok.
Het gezegde hoeft overigens niet altijd negatief geladen te zijn. In sommige contexten onderstrepen mensen er juist de logica van bepaalde beslissingen mee. Wanneer iemand zich terugtrekt uit een vrijwilligersproject wegens tijdgebrek, kan de reactie luiden: het hemd is nader dan de rok – waarmee bedoeld wordt dat zorgen voor jezelf soms belangrijker is dan iets doen voor een ander.
Andere vergelijkbare uitdrukkingen
Deze uitdrukking doet denken aan andere gezegden waarin eigenbelang of belangenafweging een rol speelt. Denk bijvoorbeeld aan: ‘eigen haard is goud waard’ of ‘ieder voor zich en God voor ons allen’. Deze gezegden draaien ook om het idee dat vooral je eigen situatie of welzijn vooropstaat.
Conclusie: een tijdloos gezegde
Ondanks de ouderwetse klank blijft ‘het hemd is nader dan de rok’ relevant in de moderne tijd. We maken dagelijks keuzes waarbij we een balans proberen te vinden tussen eigenbelang en wat goed is voor de ander. Dit gezegde herinnert ons eraan dat het menselijk is om soms eerst aan jezelf te denken. Het helpt ons begrip op te brengen voor keuzes van anderen, zelfs als we het er niet helemaal mee eens zijn.
